دستگاه چهارگاه به لحاظ پرده بندی و فواصل و همچنین تمایز و تشخص گوشه ها از جایگاه ویژه ای در موسیقی ایرانی برخوردار است. به عنوان نمونه در اغلب اجراهایی که در این دستگاه موجود است، گوشه هایی نظیر: درآمد، زابل، حصار، مخالف و منصوری نقش برجسته ای دارند.در این دستگاه نیز، به مانند ماهور و شور، شاهد اجرای رنگهای شهرآشوب در انتهای دستگاه می باشیم. انگاره ها و مدلهای ملودیک متنوعی در چهارگوشه ی ابتدایی تحت عنوان چهار درآمد اجرا می شود که برخی آنها را “تکه” نامیده اند. در هر صورت زنگوله و پیش زنگوله و کرشمه نیز می توانند حول محور نت شاهد در محدوده ی درآمدها جای بگیرند.
گام دستگاه چهارگاه
اساس نامگذاری دستگاه چهارگاه
در موسیقی قدیم، پرده های اصلی به ترتیب زیر نامگذاری شده است:
- اولین پرده اصلی در روی ساز” یگاه ” نام دارد که محور یا شاهد مقام راست یا ماهور بوده است.
- دومین پرده ی اصلی در روی ساز؛ “دوگاه” نام دارد که محور یا شاهد مقام شور است.
- سومین پرده ی اصلی در روی ساز ” سه گاه” نام دارد که محور یا شاهد مقام سه گاه است.
- چهارمین پرده ی اصلی در روی ساز چهارگاه نام دارد که محور یا شاهد مقام چهارگاه است.
امروزه فواصل و درجات دستگاه چهارگاه با هیچ یک از درجات مقام‌های دوازده‌گانه‌ی قدیم ایران، قابل انطباق کامل نیست. اما در موسیقی عرب و ترک نیز شاهد حضور نغماتی با این نام هستیم. در موسیقی عرب، مقام چهارگاه توسط قاریان قرآن مورد استفاده قرار می‌گیرد و از شعبات مقام عجم به حساب می‌آید. در موسیقی ترک نیز یکی از مقام‌های سیزده‌گانه محسوب می‌شود. لازم به ذکر است که میان دستگاه چهارگاه ایران، عرب و ترک به لحاظ فواصل، ارتباط روشنی نمی‌توان برقرار کرد.
چهارگاه در تقسیم‌بندی‌های موسیقی قدیم ایران، از شعبات بیست و چهارگانه محسوب می‌شده است. به لحاظ نام گوشه‌ها و ساختار و پیکربندی، ارتباط نزدیکی با سه‌گاه دارد، اما به لحاظ فضا و کیفیت اجرایی، کاملا متفاوت هستند.
در دوره ی صفویه نیز چهارگاه یکی از ” شدود” چهارگانه به شمار می‌رفته است.
این دستگاه دارای دو دانگ متقارن می‌باشد که همین باعث شده برخی صاحب‌نظران آن را دستگاه اصلی در ردیف موسیقی ایران به حساب آورند.
درآمد اول چهارگاه ردیف آقا حسینقلی با اجرای علی اکبرخان شهنازی
به لحاظ حالات و کیفیات احساسی، دستگاه چهارگاه گستره‌ای از حماسه، نشاط و حزن را در بر می گیرد.
مدولاسون یا تغییر مایه به طرز چشمگیری در دستگاه چهارگاه به چشم می‌خورد. گوشه‌های زابل، مویه، حصار و مخالف از جمله مایه های اصلی به شمار می آیند که بعضی مثل زابل و مخالف از طریق الگوهای مشخص و تکرار‌شونده‌ی ملودیک و ایست و تاکید بر روی پرده‌ای خاص، به وجود می‌آیند و برخی مثل مویه و حصار از طریق تغییر پرده شکل می گیرند.
گوشه‌های حدی، پهلوی و رجز که دارای وزن شعری رمل: فاعلاتن فاعلاتن فاعلن و متقارب: فعولن فعولن فعولن فعل می باشند، در قالب و فرم مثنوی خوانی و معمولا مطابق سنت، در انتهای برنامه اجرا می‌شوند که البته این جدا افتادگی قالب مثنوی از پیکره‌ی اصلی ساز و آواز به سیر تکامل موسیقی و شعر برمی‌گردد که خود محل بحث و تحقیقی دامنه‌دار است.
دو دانگ چهارگاه را می توان دانگ اول همایون و یا دانگ دوم بیات اصفهان در نظر گرفت و از آن برای مدولاسیون یا پرده گردانی استفاده نمود.
دامنه ی صوتی ملودیهای درآمدی چهارگاه، یک فاصله ی هفتم کوچک است که از دو دانگ یا تتراکورد متطبق تشکیل شده است. امروزه معمولا نوازندگان از فاصله ی دوم بیش بزرگ استفاده می کنند:
سل لاکرن سی بکار دو
این در حالی است که برخی هنوز به پیروی از سنت، از فاصله ی دوم بزرگ استفاده می کنند:
سل لاکرون سی کرون دو
که البته اولی راه را برای ارکستراسیون و نزدیک شدن به همنوازی با سازهای غربی هموار ساخته است، اما آنچه کاملا برای نوازندگان و خوانندگان محسوس است، فضای متفاوتی است که این مختصر تغییر ایجاد می نماید.
تکنوازی تار در دستگاه چهارگاه با اجرای استاد لطفی
گوشه های دستگاه چهارگاه:
- درآمد اول
- درآمد دوم
- درآمد سوم
- درآمد چهارم
- نغمه
- کرشمه با مویه
- زنگ شتر
- زابل
- بسته نگار
- مویه ی زابل
- حصار در سه قسمت
- پس حصار
- مخالف در دو قسمت
- حاجی حسنی
- بسته نگار
- مغلوب و نغمه ی مغلوب
- حزین و مویه
- حدی
- پهلوی
- رجز
- منصوری در سه قسمت
- لزگی
- شهرآشوب در چهار بخش
- متن و حاشیه
چنانچه گام چهارگاه را مد نظر داشته باشیم:
do re mi fa sol la si DO
گوشه‌های اصلی مطابق سنت گسترش گوشه‌ها از بم به زیر و ایست و تاکید بر روی درجه و مقامی خاص به این ترتیب خواهد بود:
- درآمدها: تونیک یا درجه اول
- نغمه: درجه دوم
- زابل: درجه سوم
- حصار: درجه پنجم
- مخالف: درجه ششم
- متصوری: فاصله ی اوکتاو
که اکثر آثار سازی و آوازی بر جای مانده نیز بیانگر این واقعیت است که بسامد استفاده از این مایه ها و شاه‌گوشه‌ها به مراتب در مقایسه با سایر گوشه‌ها بیشتر است.
آواز سید احمدخان در چهارگاه
کوک دستگاه چهارگاه:
چنانچه تونیک دستگاه را نت do در نظر بگیریم خواهیم داشت:
دونیم بزرگ
سوم بزرگ
چهار درست
پنجم درست
ششم نیم بزرگ
هفتم بزرگ
هنگام یا اوکتاو
برای ساز تار و سه تار خواهیم داشت:
دو سل دو دو
که اابته در اصطلاح رایج، این کوک، راست کوک بوده و در عمل می‌توانیم به عنوان نمونه در مبدا فا و سل نیز چهارگاه چپ کوک داشته باشیم.
اوزان شعری در دستگاه چهارگاه:
از آنجا که موسیقی ایرانی اساس و پایه‌ای شعری دارد و در طول تاریخ، با شعر و کلام سیر تکاملی خود را پشت سر گذاشته است، در دستگاه چهارگاه نیز شاهد حضور پر رنگ و برجسته ی اوزان شعری و تحریرهای متنوع حاصله از شعر و کلام می باشیم.
* وزن هزج که از پاره های مفاعیلن تشکیل شده ، اساس گوشه ی نغمه را شکل داده است.
* وزن مجتث که از پاره های مفاعلن فعلاتن تشکیل شده و ما آنرا با کرشمه می شناسیم، در گوشه کرشمه و کرشمه با مویه، حصار و منصوری حضور دارد.
* وزن رمل که از پاره های فاعلاتن فاعلاتن فاعلن تشکیل شده و در واقع همان وزن مثنوی معنوی مولانا است، گوشه های حدی و پهلوی را شکل داده است.
* وزن یا بحر متقارب که از پاره های فعولن فعولن فعولن فعل تشکیل شده و همان وزن مثنوی شاهنامه ی حکیم فردوسی است که گوشه ی رجز را بنا نهاده است.
نظرات کاربران